Vrijwillig stoppen

‘Gemiddeld genomen leef je dan nog 14 jaar.’ Enkele aanwezigen beginnen voor zichzelf te rekenen. ‘Als je dat te kort vindt, kun je ervoor kiezen om eerder te stoppen met werken. Maar dat is wel kostbaar.’ Eén hand gaat omhoog. ‘Wat is “kostbaar”?’

Aan het woord is een rekenmeester. Op verzoek van het ministerie van OC&W brengt zij in kaart op welke leeftijd werkenden in Nederland met pensioen gaan. Met bijzondere aandacht voor docenten in het voortgezet onderwijs. Gaan zij eerder of later met pensioen dan de gemiddelde pensioenleeftijd? Is dit beeld anders dan tien jaar geleden? Zijn er structurele verschillen tussen docenten van verschillende schoolvakken? Welke factoren beïnvloeden de zelfgekozen pensioendatum?

Het publiek is gemêleerd, de spreker econoom. De context wordt geschetst waarbinnen keuzes gemaakt moeten worden, inclusief de bijkomende afruilen. Voor het ondoorzichtige landschap van ons pensioenstelsel is dat geen overbodige luxe. Er komt veel jargon langs, de impliciete solidariteit van ons pensioenstelsel wordt geprezen maar door het merendeel
van het publiek niet echt begrepen, er wordt gediscussieerd over nut en noodzaak van deelnemersinspraak bij de overgang naar een nieuw pensioenstelsel, en er wordt stilgestaan bij ‘invaren’.

Uiteindelijk wordt het voor iedereen duidelijk dat het maar om één keuze gaat: tijd of geld. Wie welke keuze zou moeten maken en welke overwegingen daarbij een rol spelen, daar zegt de spreker niks over. Wel stipt ze de opofferingskosten van vrije tijd aan. En dat die kosten in de loop van een mensenleven meestal steeds wat kleiner worden. Maar ook dat
maatschappelijk gezien die opofferingskosten voor vo-docenten de laatste tijd stijgen door het maar niet afnemende lerarentekort. De spreker blijft rolvast: uitruilen worden toegelicht
zonder het pad richting een te maken keuze voor te schrijven. ‘Dat je moet kiezen, daar ontkom je niet aan. Wat je kiest, en hoe je tot die keuze komt, daar ga ik niet over, lerarentekort of niet.’

Maken docenten in het voortgezet onderwijs andere keuzes dan mensen in andere beroepsgroepen? Dat valt wel mee. Als hoger opgeleiden hebben ze een bovengemiddeld goede gezondheid en een bovengemiddeld hoge levensverwachting. Maar verder vallen ze niet op en zijn hun keuzes niet opzienbarend. Gemiddeld genomen gaan ze een paar maanden
eerder met pensioen dan de meesten, maar veel eerder is dat niet. Verschillen tussen schoolvakken lijken er niet te zijn. En een eigen vermogen lijkt ook geen grote rol te spelen. Docenten gaan met pensioen wanneer ze dat kunnen en er voor zichzelf aan toe zijn. Eenmaal voor de laatste keer door de schooldeuren naar buiten lopen betekent ook dat je geen
deel meer uitmaakt van de wereld van hen die de toekomst vormen.

‘Wat is “kostbaar”? Bij een volledig pensioen dekken de opgebouwde pensioenaanspraken veertien pensioenjaren. Eén jaar eerder stoppen met werken betekent dat de pensioenpot over vijftien jaar uitgesmeerd wordt. Dat geeft een pensioeninkomen dat ongeveer 7 procent per jaar lager is. Nog een jaar eerder stoppen met werken en je pensioeninkomen is 13 procent per jaar lager.’ Een andere hand gaat omhoog. ‘Maar wat gebeurt er als je eerder móét stoppen?’ ‘Voor arbeidsongeschikten is er de WIA-uitkering. De invloed op de pensioenuitkering is dan van veel factoren afhankelijk, zoals het moment waarop je arbeidsongeschikt bent geworden.’ ‘Dat begrijp ik. Maar ik bedoel eigenlijk iets anders. Wat gebeurt er als je weet dat je bij lange na niet de pensioengerechtigde leeftijd zult bereiken omdat de natuur die keuze voor jou maakt?’ De spreker wil beginnen over een nabestaandenpensioen. Maar haar antwoord stokt. Bij de aanblik van de veel te jonge vragensteller weet ze niet goed wat ze moet zeggen.

Jeroen Hinloopen is lid van de directie van het Centraal Planbureau, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam en hoofdauteur en eindredacteur van Praktische Economie. Reacties naar: j.hinloopen@uva.nl